miércoles, 22 de junio de 2022

HONRRA A FRANCISCO SANMARTÍN MURAS (1905-1993)

(Gala da Rapa 2022)

O trinta de Xuño celebrase a Honrra os aloitadores nunha Gala no curro, que siñala o inicio da Festa da Rapa das Bestas de Sabucedo. Entre os nomeados e agasallados coa Honrra de  Aloitadores destaca a figura de Francisco Sanmartín Muras. O que sexa a título póstumo non supón que fose por esquecer, xa que os seus méritos eran craros dende a primeira convocatoria, é pola oportunidade de otorgarlle a mais grande Honrra.

O meu respecto e agradecido recoñecemento a  Francisco Sanmartín, en recordo de gratas conversas cando lle levaba xornais mesmo xa pasados e os que afíabamos dende a súa experiencia  sabia e a miña xuventude inconformista. Grazas Sanmartín.

Xa de mozo, Sanmartín tiña a rapa coma una dhas suas preocupacións  que se manifestaban no día da rapa no Curro  vello pero tamén na festa amenizada polo gaiteiro e a banda de música debaixo do Carballo Grande.

Sanmartín, Adolfo Obelleiro, Pepe  Blas e o  seminarista de Tomonde Antonio Rodríguez Fraiz eran aloitadores das mozas dende “os catro puntos cardinales: Castrleo, Tomonde,Vilalén e Codeseda” .     

Escribialle Adolfo o seminarista Antonio na rapa de 1932 “ A Sanmartín tocalle triunfar; buscao, persigueo, unha semibeleza de Codesede, ninfa do Umia; él  esquivaba coma si fora o tifus, pero ela apegadiza coma una mosca que no para de declarar a sua paixón. No ano 1933, escribe Adolfo, de  Sanmartíni: poeta, periodista, político, redentor, tenorio, anda polas alturas do espíritu por encima do que nos pasa o resto. Ese ano volveu con forza a rivalidade na baixa entre os do Cadabo e os da Planzadoira O 13 de xulio de 1937 morreu Adolfo Obelleiro no hospital de Vitoria por feridas no frente da guerra, Sanmartín deixou de escribirse con Adolfo, cartas de inxenio e debate político e social, dende as raíces de Sabucedo.

Sanmartím era un home bó respetado e querido polos amigos falangistas e polos que non o eran. En dúas ocasións viñeronno a buscar pa pasealo; non xente de Sabucedo pero si de Quireza e de Codeseda. A primeira, parou o camión no igresario e saleu toda a xente a gritar ¡¡ A Sanmarín non¡¡A Sanmartín, non¡¡¡ Unha muller era a que mais gritaba, e un  falanxista lle preguntou “E uste quen é e porque berra tanto”.  Ela respodeu ¡¡¡Teresa Blas Maestra Nacional do Estado Español, mostrando un certificado, Sanmartín e boa persoa e irmán do meu fillo Pepe¡¡¡. O camión marchou. Outra vez o camión parou no  Celeiro a preguntar por unha lista na que estaba Sanmartíin. O cura D. Remigio puxose coa escopèta diante do camión e gritou” Si queredes levar alghun feligrés, primeiro tendes que levarme a mín”. Os que estaban na lista tiñan acordado que si collían a alghún, que encenderán un fachico de palla na palleira da casa de Leonor Monteagudo e así repinicaban as campás para apagar o lume e dese xeito, chamaban a todo o pobo.

Sanmartín que non facía dano a una mosca, no se librou dhunha malleira. Unha noite iba pola carretera nas Tres Aldeas de levar una moza a súa casa, e parouno a Garda Civil e preguntoulle que facía a esas horas pola estrada, el respondeu que viña de visitar un enfermo. Non os convenceu e deronlle unas labazadas e tirarono o chan a patadas. Confesou que ía a festa; alá foi a Garda Civil que reparteu a bondo entre a xente pasmada . O que pasou foi  que uns mozos soltaron os troncos de madeira que estaban na veira da estrada a Ourense, en Pedre, e inundaron a estrada de troncos e non podía pasar ningún transporte. A Garda Civil non atopou os culpables, pero reparteu leña.

Sanmartín foi o gran defensor das bestas no monte e no curro. No monte non estaba de acordo con Felix Rodriguez de la Fuente cando defendía o lobo,  e os lobos que pola fame  do inverno, chegaban as cortes das casas de Sabucedo na busca de animais. No curro defendía que non se pegara con varas as bestas nin con patadas, que se tratara con nobreza as bestas porque elas tamén eran nobres. Nos días da rapa inundaba a carretera e o Campo do Medio de carteis escritos en madeira que  poñían: “Respetad a los caballos” Respetad a los animales", “Respetad as bestas”. Cando a rapa foi crecendo e puxose en risco, o darlle mais importancia a festa e as verbenas que as bestas, Sanmartín buscaba unha viaxe ou unha escusa pa desaparecer durante a rapa. A rapa debelle moito, e a primeira honra tiña que ser pa él, recoñecemento  que hoxe se fai.

A parte da Rapa, Sanmartín era un home bó do que nunca saeu pola súa boca unha palabra que poidera ofender a alguén de Sabucedo. Poñía inxecions, escrituraba partillas, escribía cartas dos que non sabían ler, daba clases particulares, tiña grupos en clases nocturnas. Era un home culto, leía e escribía con fluidez e paión. Era autodidacta, formouse a se mesmo. Era un home culto, lía moito, e escribía con fluidez e paixón. Era un gran mestre, estuvo traballando en Madrid tres anos como mestre nunha escola de monxas na calle Nuestra Señora de las Victorias. Non ganaba nada pero podía buscar onde ganalo; pero Madrid non podía con Sabucedo, e volveu. Escribía poesías que despois queimaba, quizais pola forza  do amor que non se acendía, ou cando a beleza murchabase; facía concursos  de poesía entre as rapazas e rapaces, e daballe cartos, que case non  tiña pa él, o que ganara o primeiro premio. Unha poesía que se conserva, foi a que lle fixo a Sara Monteagudo. Sara estaba enferma, buscábanse todolos remedios e rezos a todos os santos e virxes, e non curaba. Polo que sexa Sara curouse e Antonio Monteagudo encargoulle a Sanmartín  que lle fixera unha poesía a Virxe de Fátima. Sara recitou a poesía ante a Virxe de Fátima na porta da igresa, Antonio de Monteagudo choraba e a xente aplaudía a rabiar e felicitaba e abrazaba a Sanmartín.

Escribeu “As Memorias da retaguardia, no ano 1936", que foron parcialmente publicadas por Manuel Cabada Castro en 2013, en Metacios. Anuario Cultural de Forcarey. Terra de Montes nº ll/2003, pgs. 20-36 Escibeu a novela “Amor y Muerte en Vilanova” publicada en  “Biblioteca Virtual” de  “Galicia a Digital” na que Vilanova sería Sabucedo e  o seu protagonista Xosé Luis Súarez del Muro, sería o propio Sanmartín.

A novela faltabanlle unhas follas o principio e a finais, ou foi porque se perderon, ou porque a novela tiña certa similitude con Los Pazos de Ulloa de Emilia Pardo Bazán que non estaba moi ben vista naqueles anos.

Non se sabe  onde  iba o que escribía, mandou artigos da Rapa o Diario Pueblo de Madrid e non sabemos onde ían moitas das súas cartas. Un día chegou  O Celeiro un cochazo de cor negro e baixou una muller preguntando por Sanmartín; pero Sanmatín non estaba ¿casualidade?, pensamos que non. Aquela muller era Corin Tellado, autora de  casi 5000 novelas e traducida a 27 idiomas.¿Porqué viña Corin Tellado dende Xixón ou Cádiz na busca de Sanmatín? Corín Tellado escribía novelas do xénero romántico-sentimental, non era extraño que un romántico sentimental como era Sanmartín, se coñecera coa novelista; e só había unha maneira : por carta e con relatos semellantes.

A Sanmartín o que mais lle preocupaba era a  pobreza pero non da comida ou da roupa, A comida, onde lle cadabra, era nunha casa  donde ía a poñer unha inxeción, noutra na que estaba a facer unha partilla ou naquela cociña donde escribía unha carta pa un fillo que estaba na emigración; ou dabanlle comida “ non me dés mais ovos, teño a artesa chea e no vou a poñer un galiñeiro”. Na taberna do Campo ou na de Monteagudo non pagaba o café nin  a comida cando cadraba; na de Monteagudo ceaba moitas noites e  tomaba cafés pa facerlle compañía a don Ernesto o cura, que tiña medo pola noite e había que acompañalo moi de noite, a dormir ata casa do Mestre.

O que lle preocupaba era a pobreza de espíritu e de cultura. Ese era o traballo dhun mestre e Sanmartín era moi bó Mestre. Aprendeu con Mestre de Sabucedo e con Carballo de Tomonde e co seu compañeiro e Mestre Adolfo Obelleiro. Tivo moita relación con Fernando de Marcelo, con formación no Seminario e cos Mestres da segunda xeración  Francisco Obelleiro e Manuel Cabada Iglesias, menos co a seguinte Adolfo Cabada, Jaime Cabada, Pablo Cabada, Francisco Regueiro e o respeto e recoñocemento da seguinte Lino Castro, Manuel Obelleiro, José Manuel Cabada, e da siguiente, Rosa Cabada, Emérita Rivas, Julia Obelleiro, Anxo Cabada, Antonio Obelleiro, Dolores Cabada, Sara Monteagudo, Angelita Monteagudo, Lourdes Obelleiro, Manoli Monteagudo. Isolina Magariños. ¡¡¡Sabucedo, terra de Mestres!!! E Sanmartín moi bó Mestre e sen Título de Mestre; esa foi a súa grande queixa de toda a sua vida. Unha cousa sin xustificación, o cume da pobreza do espíritu contra a que tanto loitou.

Sanmartín foi un home bó e xeneroso, a alma da rapa das bestas de Sabucedo, que ha de manterse polo menos, tantos anos coma a súa historia.

Que esta honra tardía pero moi merecida e sentida nos axude a manter o espíritu de Sanmartín, guieiro da Rapa.

José Manuel Cabada Álvarez.

miércoles, 8 de junio de 2022

 

RAPA 2021 CON MASCARILLA


En el año 2020 no se celebró la RAPA  por la pandemia del Covid y  por decisión adoptada por los vecinos de Sabucedo en Asamblea General celebrada  en la carretera del Campo del Medio, en cumplimiento de las normas Sanitarias. En el año 2021 se celebró la rapa con limitaciones de aforo de público y de prensa en el Curro y con el control previo de antígenos a los aloitadores cada día, antes de la celebración de cada curro.

Fue una Rapa singular, con las condiciones sanitarias regladas y con las precauciones que a nivel individual se adoptaban. Las ganas de libertad, el disfrute de la naturaleza y la ansiedad de tonificarse con un aire limpio y alegre determinaron que ni una sola persona usara la mascarilla en la subida al monte para la  Baixa.

Las tareas para localizar las greas (unidad familiar del caballo y sus bestas) en su territorio, fueron más arduas y costosas, ya que al no ser recogidas el año pasado estaban más dispersas en los montes, e incluso habían cambiado sus lugares preferentes de estancia. Pese a que por esta circunstancia, ya los aloitadores habían recogido algunas greas en días anteriores en el cierre de Cataroi, la localización de las greas fue muy complicada porque había  pequeños grupos de bestas dispersas y resultaba muy complejo, por lo que  se rodeaban pequeños grupos de bestas y había que esperar a que se rodearan varios grupos para conducirlas hasta el Peón, lo cual producía más personal y más tiempo.

No había muchas bestas para los fotógrafos en cierre del Peón, durante toda la mañana y pasaban largos espacios de tiempo sin que accedieran greas; ingresaban pequeños grupos de bestas y con largos períodos de cadencia. Pero, como los drones recorrían los montes, las televisiones aprovechaban para entrevistar a personajes. Mi hermano Anxo, mi sobrino Pablo y yo mismo para una TV estadounidense, a la cual tuvimos que firmar la correspondiente autorización.

Alrededor de las cinco de la tarde, se inició a Baixa desde el cierre del Peón hacia el cierre de Cataroi. La Baixa se produjo lenta, ordenada y sin incidentes. Los incidentes se produjeron la noche anterior, cuando unos desaprensivos abrieron el cierre tirando unas vallas por donde se escaparon as bestas y que por lo tanto había que volver a buscarlas otra vez; doble trabajo, por no sé qué goce pudo proporcionar a los causantes. También se repitió la misma situación esa misma noche. Cuando hace años, as bestas, se guardaban en el  Campo del Medio, en las inmediaciones del actual curro, se contrataba a un vigilante para cuidar de que no se escaparan, y  también se producían algunas situaciones similares, y había que salir a buscar a las que se habían escapado, incluso  por la noche y abandonando el disfrute en la verbena.

El primer curro se produjo con el aforo limitado y con las entradas numeradas para respetar la distancia reglamentaria. En la primera faena, la retirada de los bichos(potrillos)para que no sufrieran daño ni agobio en las tareas de aloitar, destacó Iván que sería uno de los personajes de esta rapa. Los niños y niñas son introducidos por sus padres, tíos o primos en el curro, acercándose a un bicho y protegiéndolos al tiempo de las bestas. El adulto coge al bicho por el cuello, el bicho intenta levantarse y huir, el adulto lo domina, y un niño toma una oreja y otro la otra, el adulto les sigue protegiendo de  las bestas. Muchas veces los niños no consiguen dominarlo y necesitan varios intentos; una vez dominado, el adulto toma el rabo y empuja al bicho y a los niños hacía la caseta donde se resguardan. La llama ya se ha encendido, la pasión se incendia, la tradición se consuma; el niño después de esa primera vez, ya no para, el impulso aloitador ya está vivo.  Michel es uno de los padrinos de estos aprendices de aloitador, en algunos casos, con una moca (vara que se emplea para ir al monte el día de la baixa) sobre el hombro del niño lo nombra aloitador tras prestar el juramento correspondiente. 

Este año no se ha conseguido que Rayo, el caballo más bravo y difícil de aloitar, esté en el curro. Ya en la rapa anterior, protagonizó varias escapadas en el monte, algunas ya relatadas; este año no fue posible traerlo, por lo que se intentará para el 2022; después de tres años, su bravura, su fuerza y su astucia, pondrán más dificultades para poder disfrutarlo en el curro.

Los aloitadores con los controles diarios del covid antes del curro, no han sentido merma ni en su pasión ni en su buen hacer, en su oficio. No están ni Nando, hijo del mítico aloitador Fernando de Marcelo ni Toño de Barreiro, ambos lesionados. Y uno u otro, solían iniciar el curro aloitando al caballo más difícil. Este año le ha tocado a Roi, también el que más ha aloitado. Los aloitadores se constituyen en un equipo conjuntado y coordinado, los que saltan para  dirigir y dominar a besta, los que manejan el  rabo para ayudar a dirigir a besta y diversificar su fuerza, y los que rapan las crines. Puede que falte alguno, pero son los que están; aloitadores: Carlos de Castrelo, Henrique Bazal, Pablo Bazal, Rodrigo López, Carlos Cabada, Pablo Cabada, Roi Vicente, Paulo Vicente, Rolando Álvarez, Rubén Díaz, Fran, Santiago Obelleiro, Diego Obelleiro, Vicente Pereiras, Samuel Touriño, Adrián Obelleiro, Xavier Obelleiro; como si fueran de Sabucedo: Iván Vilán de Arcade, raíces de Casa de Marcelo; Jorge Casal, Santiago; Xoel Vázquez, Cuiña; Iván Ribas, Portela; Pablo Silva, Xobrei; O Flaco, Callobre; Daniel Parada, Portela; Juan Carlos Bouza, Quireza; Daniel Parada, Portela; Lucía Gonzalez, Cuiña; Lourdes Carnero, Ourense. Al rabo: Michel Touriño, César Ribas, Carlos Obelleiro, Diego Obelleiro, Vicente Pereiras; como si fueran de Sabucedo, Martín, Arcade, raíces de Casa de Marcelo;Gelo, Xobrei; Miguel de Cuiña, Cuiña;Diego Otero, Quireza; rapadores: Vieira, Iván, Juan Manuel López, José de Juana, Javier Obelleiro.

Nuestro reconocimiento al ponerle nombre a los que siguen la tradición, reverdecen la pasión y nos hacen disfrutar de un encuentro respetuoso y equilibrado das bestas y los aloitadores. La fuerza, técnica, memoria, y estrategias de una besta y tres aloitadores, dos al salto y dirección, y uno al rabo, sin daño para ninguno de ellos, sudor con sudor y gemido con palpitaciones. En esta rapa del Covid los aloitadores se han entregado a la tradición y al oficio con el entusiasmo de siempre, as bestas con su astucia, con más libertad tras dos años, pero sin perder la memoria de sus recursos.

Si la Rapa das Bestas de Sabucedo surgió por una peste, hace quinientos años; el covid, la peste de estos dos años, no ha podido terminar con ella, sólo el aplazamiento por un año.

Iván fue uno de los personajes. Se inició con la pasión de la  retirada de los bichos, se entrenó en la observación del comportamiento de las bestas, mientras recogía en el capacho, las crines de las bestas que estaban siendo rapadas y finalmente, se decidió  y debutó como aloitador.










Iván protagonizó una escena de riesgo, de las que acarrean más peligro; a besta se dirigía, con velocidad intentando escaparse por el hueco próximo al muro, Iván no tiene todavía complexión atlética y fuerza para dominar y dirigir; Michel se percató del peligro y se colocó contra el muro para que la besta no siguiera rozando el muro, peligro evidente de que Iván se lastimara contra el muro, con él saltó Roi y cruzando la cabeza de la besta por el lado contario de Iván, entre los dos fijaron a besta para poder raparla.

Otro de los debutantes fue Antón, lo que exigió que su padre Antonio, ya veterano, tuviera que  aloitar para  no verse superado en pasión por su hijo. Entre las chicas, Lucía de Cuiña siguió superándose en veteranía, y debutó Lourdes Carnero de Ourense. 


Pablo que el año anterior había debutado con el apoyo de su padre, este año ya se doctoró como aloitador.



No hubo accidentes, si algunas leves contusiones, habituales y sin necesidad de intervención en la ambulancia medicada.

Esta rapa me hizo recordar mi participación en los años 65, en los que en el curro viejo me tocó, por encargo de responsables del curro, atender al Inefable Fernando Navarrete, de la  únicaTVE en blanco y negro, que dirigía el trabajo de un cámara. Me convenció de que aloitara, dado el relato que le estaba haciendo. Recomendé a Antonio Monteagudo que pasaba cerca del muro, que me buscara una besta fácil. No tardó en llamarme, ¡¡Pepe, ésta¡¡ Al segundo de saltar  sobre ella, me dí cuenta del error de haber confiado en Antonio, que menos que fraile, hacía de todo en esta vida. Era un caballo de dos años que estaba cambiando de pelo, y con toda la fuerza y brío de la juventud; al tercer envite, puesto en pie de patas traseras, me lanzó por los aires; de ahí el mote O DO SPUTNIK con el que se comentaba mi presencia por los días de la fiesta.

En esta ocasión, sin encargo de nadie y por decisión propia e interés personal me acerqué al magistrado Baltasar Garzón que estaba situado unas filas más arriba y respetando la distancia reglamentaria con Dolores Delgado, Fiscal General del Estado. 

Garzón se interesó por todo lo relacionado con lo que está viendo y que necesitaba interpretar. Cuando me preguntó que quienes eran los aloitadores le contesté que eran casi todos de Sabucedo y que eran profesionales de todo tipo, empleados, profesores de universidad, profesores de Instituto, técnicos, agricultores, funcionarios, abogados… y al citar a profesionales del derecho, le dice a la Fiscal, ”Lola ahí entre esos aloitadores hay abogados”. En animada e interesante charla, recorrimos la historia y las realidades de la rapa. En un momento, desde la organización se acercó una persona para indicar a Garzón y Dolores Delgado que podían bajar al curro. Allí, rodeados por aloitadores entre ellos mi hermano Carlos, abogado en ejercicio y Roi que con su licenciatura en Derecho ocupa un puesto en la Seguridad Social en Madrid. Le acercan una besta y le instruyen a ambos como cogerla.
 



Vuelven a sus asientos y le pregunto a Garzón como se ha sentido en esta experiencia en el curro y me contesta “Muy bien, yo quería saltar pero no me han dejado”. Continuamos la charla y al terminar el curro, el Magistrado y la Fiscal General se despiden afectuosamente, agradecidos y satisfechos por lo que habían disfrutado.

En esta rapa pese a las restricciones para prensa y medios, destacó la presencia de las cámaras de Rodrigo Sorogoyen para rodar la película Bestas, un thriller psicológico, en el corazón de la Galicia profunda. En opinión de la guionista, Isabel Peña, ”el paisaje, la lengua gallega nos parecía que era hipercinematográfico y también poder introducir la rapa das bestas, fiesta cultural que consiste en cortar las crines de los caballos” La proyección en Cannes  consiguió aplausos durante diez minutos, criticas buenas y no tan buenas, y algunos rechazan el retrato grotesco de Galicia. Para otros es un thriller psicológico, rural incómodo y terrorífico.

Sin haber visto la película, las imágenes de la rapa serán impactantes y bellas. De Sabucedo, nada, pues fue rodada en una aldea del Bierzo. De la trama, tampoco. En 1988 Silvie Chaussbourg, profesora de idiomas vino a la Rapa para realizar un reportaje para La revista de   de Air France. Quedó fascinada y con su pareja Patrice Lesnier, enfermero, decidieron quedarse. No había donde hospedarse, pero el pueblo le ofreció la vieja, por desgracia desaparecida, escuela. Encontraron trabajo en la Estrada, pero vivían en Sabucedo. Instalados en Francia, vienen, cuando pueden, a la Rapa y a compartir con los vecinos. Hace unos años, en la Honra a los Aloitadores se le entregó el título y figura de aloitador, y en su agradecimiento se manifestó orgullosa de ser de Sabucedo . Al contrario de la trama de As  Bestas, las gentes de Sabucedo gozan del mayor de los reconocimientos de gentes de todo el mundo por su hospitalidad, su generosidad y respeto. 

En lo único que hay relación, es en la presencia de los parques eólicos. Sabucedo está en contra de la instalación desordenada e irrespetuosa con el medio natural de parques eólicos. Lo está por defender sus bestas, que están esculpidas en los petroglifos de sus montes desde hace miles de años y que han sobrevivido a pestes, guerras, cuatreros y maltratadores de animales y que corren peligro por los imponentes y potentes molinos.

Siguiendo con el cine, Movistar ha estrenado, A Rapa, una miniserie de seis capítulos; ésta si la hemos visto. Un thriller rodado en Galicia, en Cedeira. El paisaje marítimo y salvaje, y el territorio y los caballos salvajes tienen la categoría de personajes. Poco se habla de las bestas aunque figure como título. En la película y en la miniserie, las bestas son un elemento del thriller que acompañan la trama. A Rapa das Bestas de Sabucedo está en miles de imágenes y cientos de televisiones del mundo.  También en documentales, libros, blogs y cientos por miles de artículos.

Falta por venir la película, el libro, el documental que recoja toda la dimensión cultural de la Rapa, su historia; en la que se profundice en todos los valores que representa la Rapa, la cultura, la tradición y la vida de los aloitadores y sus sentimientos, la vida y costumbres de las bestas en libertad en los montes, los peligros y ataques a los que se enfrentan, su defensa ante los lobos; su vida en familia y comunidad y su organización jerárquica, la vida de los habitantes de Sabucedo en su relación con la Rapa. La dimensión internacional, mundial de la Rapa.

¡¡¡La Rapa das bestas de Sabucedo como protagonista¡¡¡¡

En Sabucedo la gente mayor dice: "A ver si llego a la Rapa". Mi madre , 98 años, mi hijo aloitador en a Baixa, mi nieto más joven, Lorenzo. ¡Cuatro generaciones!


José Manuel Cabada Álvarez, en Sabucedo, Pepe do Campo.